ХАНДЕШНИЙН НИЙСАЙАЗДАР
- § 51. Хандешан кепех кхолладелла дешнаш шаьш схьадевлла кеп ларйеш йаздо:
Масала: оху – охуна, тоьгу – тоьгуна, хутту – хуттург, соцу – соцунгӀа, кхоьлина де, йуьззина, йаьржина предложени, хӀутосург, йолхьокхург, йукъанайуьллург, тӀехулатосург, дийцар, хьехам, такхор.
- § 52. Хандешан карарчу хенан орамехь мукъа элпаш о, оь, у, уь, ов, ой хилахь, цуьнан чаккхенга «у» элп йаздо: олу, боху, доьшу, оьцу, лору, лоьру, хьожу, гойту, хьовсу, хьоьжу, узу, уьду, йуцу, йуьлу, соцуьйту, молуьйту, ловзу, къовсу, дойту, вохуьйту, лоьйту, зоьйту.
Йукъардаккхар: тоа – тоьа, хоа – хоьа.
- § 53. Хандешан карарчу хенан орамехь мукъа элпаш «аь», «е», «ий», «ев», «аьв» хилахь, чаккхенга «а» элп йаздо.
Масала: лаьа, хаьа, лаьтта, Ӏема, Ӏена, лела, хеза, хьаьвза, хьийза, цӀийза, сийса, къега, вевза, терса.
Билгалдаккхар. Нийса доцу хандешнаш кхечу кепара йаздо:
1) билгалзачу кепан тӀаьххьара мукъа аз доца «а» делахь, карарчу хенахь чаккхенга «о» хӀутту. Масала: дахьа – хьо, дала – ло, дан – до, марздан – марздо, таздала – тазло.
Йукъардаккхар: даха – доьду, Ӏан – Ӏа;
2) билгалзачу кепан орамехь деха «а» делахь, карарчу хенахь чаккхенга «ов» хӀутту: тан – тов, лан – лов, хьан – хьов, дан – дов.
Йукъардаккхар: дан – догӀу, дан – дохьу;
3) билгалзачу кепан орамехь деха «иэ» делахь, карарчу хенахь чаккхенга «уьй» / «оь» йаздо:
лиэн – лоь / луьй;
хьиэн – хьоь / хьуьй;
зиэн – зоь / зуьй;
диэн – доь / дуьй;
тиэн – тоь / туьй;
иэн – оь / уьй.
Йукъардаккхар: Ӏен – Ӏа.
- § 54. ХӀинцца йаханчу хенан чаккхенаш хӀокху кепара йазйо:
1) билгалзачу кепехь тӀаьххьара мукъа аз деха «иэ» йа «уо» долчу хандешнашкахь – «ий».
Масала:
лиэн – лий;
иэн – ий;
тиэн – тий;
карчо (карчуо) – карчий;
къасто – къастий;
шаршо – шарший;
Ӏамо – Ӏамий;
2) билгалзачу кепехь тӀаьххьара мукъа аз деха «а» долчу хандешнашкахь – «й»:
лан – лай;
дан (дов) – дай;
тан – тай;
хьан – хьай.
Йукъардаккхар: дан – догӀу – деа, дан – дохьу – деа;
3) Кхидолчу хандешнийн хӀинцца йаханчу хенан чаккхенгахь «и» йаздо:
саца – сеци;
лаца – леци;
деша – дийши;
хьийза – хьийзи;
марздан – марзди;
ган – ги;
алийта – алийти;
тоха – туьйхи;
дала – дели;
дахьа – даьхьи;
дан – ди.
Йукъардаккхар: ваха (йуьрта) – ваха.
- § 55. Гуш йахана хан хӀинцца йаханчу хенан кепа тӀе «ра» тохарца йазйо:
лиэн – лий – лийра;
иэн – ий – ийра;
тиэн – тий – тийра;
карчо – карчий – карчийра;
къасто – къастий – къастийра;
шаршо – шарший – шаршийра;
Ӏамо – Ӏамий – Ӏамийра;
лан – лай – лайра;
дан (дов) – дай – дайра;
тан – тай – тайра;
хьан – хьай – хьайра;
саца – сеци – сецира;
лаца – леци – лецира;
деша – дийши – дийшира;
хьийза – хьийзи – хьийзира;
марздан – марзди – марздира;
га – ги – гира;
алийта – алийти – алийтира;
тоха – туьйхи – туьйхира;
дала – дели – делира;
дахьа – даьхьи – даьхьира;
дан – ди – дира.
- § 56. Йахана йаьллачу хенан кепаш кхаа кепара йазйо:
1) хӀинцца йаханчу хенан кепа тӀе -на тохарца:
лий – лий-на;
ий – ий-на;
тий – тий-на;
карчий – карчий-на;
къастий – къастий-на;
шарший – шарший-на;
Ӏамий – Ӏамий-на;
лай – лай-на;
дай (дов) – дай-на;
тай – тай-на;
хьай – хьай-на;
Ӏеми – Ӏеми-на;
керчи – керчи-на;
лаьтти – лаьтти-на;
малийти – малийти-на;
ги – ги-на;
ваха – ваха-на;
деа – деа-на;
2) ХӀинцца йаханчу хенан кепан чаккхенгара «и» дӀа а долуш, -на тӀетохарца:
сеци – сецна;
лехи – лехна;
лези – лезна;
хези – хезна;
хьаьжи – хьаьжна.
Иштта кхоллалучу цхьадолчу дешнийн хІинца йаханчу хенан орамера «э» / «е» «аь»-не, «ий» – «э» / «е»-не хийцало:
дІахийци – дІахецна;
дийши – дешна;
ийши – эшна ;
дежи – даьжна;
эхи – аьхна.
3) хӀинцца йаханчу хенан чаккхенгара «и» охьадужучохь лардан тӀаьххьара мукъаза элп «л», «т», «тӀ», «д» делахь, и мукъаза элп шалхадолу:
ала – аьлла;
вала – ваьлла;
хада – хаьдда;
вада – ведда;
хьада – хьаьдда;
лата – летта;
йата – йетта;
ата – аьтта;
йатӀа – йаьттӀа.
Къамелехь кхечу хандешнашкахь а йаьржина йу тӀаьххьара мукъаза элп шалхадолу кеп. Йозанехь а и кепаш магош йу. Масала:
саца – сецна – сецца;
хеца – хецна – хецца;
дажа – даьжна – даьжжа;
леха – лехна – лехха;
лаза – лезна – лезза;
хаза – хезна – хезза;
(Чаккхе еша 3-чу агIонехь)
еша – дешна – дешша;
хьажа – хьаьжна – хьаьжжа.
- § 57. Хьалха йахана хан йазйо йахана йаьллачу хенан кепан ларда тӀе «ера» тохарца:
лийна – лийнера;
ийна – ийнера;
тийна – тийнера;
карчийна – карчийнера;
къастийна – къастийнера;
шаршийна – шаршийнера;
Ӏамийна – Ӏамийнера.
- § 58. Ихна хан карарчу хенан кепа тӀе «ра» тохарца йазйо:
Масала:
вогӀу – вогӀура;
доьшу – доьшура;
дуьйцу – дуьйцура;
хеза – хезара;
Ӏема – Ӏемара;
хета – хетара;
кхета – кхетара;
го – гора;
ло – лора;
хьо – хьора;
йаздо – йаздора.
- § 59. Карарчу хенан чаккхенгахь «о» долу хандешнаш йогӀучу хене хуьйцуш, чаккхенгара «о» «у» - не доьрзу.
Масала:
ло – лур ду;
йохло – йохлур йу;
го – гур ву;
шелло – шеллур йу;
хьагло – хьаглур йу;
мацло – мацлур йу;
кӀадло – кӀадлур ву;
цӀийло – цӀийлур ву;
схьаго – схьагур ду;
хьо – хьур ду.
Йукъардаккхар: до – дийр ду.
- § 60. «Дала» (дӀакхалха), «Ӏан», «Ӏен», «дан» хандешнийн хин йолчу хенан кепан чаккхенга «ийр» йаздо, хила мегачу хенан чаккхенгахь «ер» йаздо:
Масала: дан – дер – дийр ду, Ӏан/Ӏен – Ӏер – Ӏийр ву, дала – лер – лийр ду.
Уьш чолхечу хандешнийн хӀоттамехь хилча а, ларйо изза кеп: йаздан – йаздер – йаздийр ду, шелйан – шелйер – шелйийр йу, йохйан – йохйер – йохйийр йу, кӀадван – кӀадвер – кӀадвийр ву.
- § 61 Хила мегачу хенан хаттаран кепан суффиксехь ши «р» йаздо:
соцур – соцуррий;
дер – деррий;
лур – луррий.
- § 62. Гуш йаханчу хенан кеп, хӀинцца йаханчу хенан кеп а ца хуьйцуш, цу тӀе -ра тухуш йазйо.
Масала:
эли – эли-ра;
эхи – эхи-ра;
йазди – йазди-ра;
хьаьжи – хьаьжи-ра;
хези – хези-ра;
Ӏеми – Ӏеми-ра;
дийши – дийши-ра;
гайти – гайти-ра;
ваха – ваха-ра;
лий – лий-ра;
зий – зий-ра;
дай – дай-ра;
лай – лай-ра.
.
- § 63. Хьалха йаханчу хенан кеп, йахана йаьллачу хенан чаккхенгара -а дӀа а долуш, -ера тӀетухуш йазйо.
Масала:
аьлла – аьллера;
хьаьжна – хьаьжнера;
ваьхна – ваьхнера;
лерина – леринера;
аьхна – аьхнера;
Ӏемина – Ӏеминера;
Ӏамийна – Ӏамийнера.
- § 64. Хандешан ихначу хенан кеп йазйо карарчу хенан кепа тӀе -ра суффикс тӀетухуш.
вогӀу – вогӀура;
дуьйцу – дуьйцура;
доьшу – доьшура;
дуцу – дуцура;
гойту – гойтура;
вуьгу – вуьгура;
йуцу – йуцура;
йуьлу – йуьлура;
лаьтта – лаьттара;
хеза – хезара;
хьийза – хьийзара;
терса – терсара;
го – гора;
йаздо – йаздора;
шелло – шеллора;
йохло – йохлора;
хьагло – хьаглора;
мацло – мацлора;
кӀадло – кӀадлора.
ПРИЧАСТИЙН, ДЕЕПРИЧАСТИЙН НИЙСАЙАЗЙАР
- § 65. Лаамазчу причастийн нийсачу дожарехь шиннал сов дешдакъа делахь, лач дожарехь «чу»-на хьалха мукъа элп ца йаздо: лестина – лестин-чу, Ӏемина – Ӏемин-чу, хаьттина – хаьттин-чу, дийцина – дийцин-чу, хаьрцина – хаьрцин-чу, ластийна – ластийн-чу, лазийна – лазийн-чу, йадийна – йадийн-чу.
Амма «а» йаздо, нагахь причастин нийсачу дожаран кепехь шиъ бен дешдакъа дацахь: хезна – хезна-чу, доьжна – доьжна-чу, тоьхна – тоьхна-чу, Ӏийна – Ӏийна-чу, лийна – лийна-чу, дина – дина-чу, гина – гина-чу, лиъна – лиъна-чу, деъна – деъна-чу, хиъна – хиъна-чу.
Билгаладаккхар. «Ган», «дан» дешнаш тӀекхетарца кхолладеллачу хандешнех схьайевллачу причастешкахь а ца йаздо «чу»-на хьалха «а» элп: билгалдина – билгалдин-чу, йаздина – йаздин-чу, даздин-чу, кӀайдина – кӀайдин-чу, схьагина – схьагин-чу.
- § 66. Причастийн а, деепричастийн а карарчу хенан кепаш шаьш схьайевлла хандешан кеп ларйеш йазйо:
оху латта – охург – охурш – охуш;
доьшу кӀант – доьшург – доьшурш – доьшуш;
гойту книга – гойтург – гойтурш – гойтуш;
хьовсу книга – хьовсург – хьовсурш – хьовсуш;
хьожу книга – хьожург – хьожуш;
худу хи – худург – худурш – худуш;
уьду бекъа – уьдург – уьдурш – уьдуш;
йуцу керт – йуцург – йуцурш – йуцуш;
йуьлу мача – йуьлург – йуьлурш – йуьлуш;
йуьйцу книга – йуьйцург (йуьйцурш) – йуьйцуш;
дуьйцу туьйра – дуьйцург (дуьйцурш) – дуьйцуш;
доккху дечиг – доккхург (дохурш) – доккхуш;
лаьтта стаг – лаьттарг (-арш) – лаьтташ;
хеза дош – хезарг (арш) – хезаш;
терса говр – терсарг (арш) – терсаш;
хьаьвза хьер – хьаьвзарг (арш) – хьаьвзаш;
вевза стаг – вевзарг (арш) – бевзарш – вевзаш (бевзаш);
хьийза хьер – хьийзарг – хьийзаш.
Билгалдаккхар. Цу бакъонна йукъардовлу нийса доцу хандешнаш а, иштта «хаа», «лаа» боху хандешнаш а:
дан – ден гӀуллакх – дийриг (дийраш) – деш ;
дала – ло – лун совгӀат – лург (лурш) – луш;
ган – го – гун сурт – гург (гурш) – гуш;
сацадала – сацало – сацалун говр – сацалург (сацалурш) – сацалуш;
дохдала – дохло – дохлун хи – дохлург (дохлурш) – дохлуш;
лен – лоь – луьй стаг – луьйриг (луьйраш) – луьйш;
хьен – хьоь – хьуьй бод – хьуьйриг (хьуьйраш) – хьуьйш;
зен – зоь – зуьй кема – зуьйриг (зуьйраш) – зуьйш;
ден – доь – дуьй йалта – дуьйриг (дуьйраш) – дуьйш;
тен – тоь – туьй гӀовгӀа – туьйриг (туьйраш) – туьйш;
эн – оь – уьй адам – уьйриг (уьйраш) – уьйш;
хаа – хаьа – (ца)хуу хӀума – хуург (хуурш) – хууш;
лаа – лаьа – (ца)луу хӀума – луург (луурш) – лууш.
- § 67. Карарчу хенан лаамечу причастин цхьаллин терахьехь -риг суффикс, дуккхаллин терахьехь -раш суффикс йазйо, нагахь санна оцу суффиксана хьалхара мукъа аз деха делахь:
дийриг – дийраш;
луьйриг – луьйраш;
туьйриг – туьйраш;
дуьйриг – дуьйраш;
Ӏийриг – Ӏийраш;
зуьйриг – зуьйраш;
хьуьйриг – хьуьйраш;
лийриг – лийраш;
уьйриг – уьйраш.
- § 68. Причастийн а, деепричастийн а йаханчу хенан кепаш шаьш схьайевлла хандешан кеп ларйеш йазйо:
Ӏемина хӀума – Ӏеминарг – Ӏемина веъна;
Ӏамийна дешар – Ӏамийнарг – Ӏамийна веъна;
дешна кехат – дешнарг – дешна веъна;
аьлла дош – аьлларг – аьлла ваьлла;
йедда бекъа – йеддарг – йедда йеъна;
йаьттӀа коч – йаьттӀарг – йаьттӀа дӀайаьлла (йатӀа а йаьттӀа).
