(Начало в № 4 от 24.02.2021)

• § 22. Йуьхьанцарчу кепехь цхьаннал сов дешдакъа долчу дешнашкахь цхьаллин терахьан доланиг дожаран тӀаьххьарчу дешдекъехь «и» хилахь, хотталург, дустург дожаршкахь шинна а терахьехь «-ех», «-ел» йаздо.

Масала:

илли          иллин                  иллех                         иллел;

мача           мачин                  мачех                         мачел;

гали           галин                  галех                          галел;            

лами          ламин                  ламех                         ламел;

предложени      предложенин         предложенех             предложенел;

концепци            концепцин                      концепцех                 концепцел;

монографи        монографин           монографех               монографел;

лекци                  лекцин                   лекцех                                   лекцел.

• § 23. Йуьхьанцарчу кепехь чаккхенгахь цхьа мукъаза аз а, цхьаннал сов дешдакъа а долчу цӀердешнашкахь лург, коьчалниг дожарийн чаккхенга «на», «ца» йаздо, тӀаьххьарчу дешдекъехь доца мукъа аз делахь.

Масала:

толам-на – толам-ца;

лимон-на – лимон-ца;

тускар-на – тускар-ца;

векал-на – векал-ца;

Исаев-на – Исаев-ца;

физик-на – физик-ца;

дингад-на – дингад-ца;

варзап-на – варзап-ца;

орамат-на – орамат-ца.

• § 24. Чаккхенгахь мукъаза аз долчу цхьана дешдекъах лаьттачу цӀердешан лург, коьчалниг дожаршкахь чаккхенаш «-ана», «-аца» йазйо.

Масала:

кор – кор-ана, кор-аца;

лом – лоьм-ана, лоьм-аца;

топ – тоьп-ана, тоьп-аца;

Ӏайг – Ӏайг-ана, Ӏайг-аца.

Амма чаккхенгахь «н» делахь, лург дожарехь цунна «-на» чаккхе тӀекхета.

Масала:

хан – ханна;                          ан – анна;

бун – буьнна;                        ун – уьнна;

бен – бенна;                          ийман – ийманна;

дин – динна;                         кан – канна;

жин – жинна;                        кхин – кхинна;

гӀан – гӀанна;                        хьун – хьуьнна;

хен – хенна;                          цӀун – цӀунна;

салон – салонна;                   балкон – балконна.

• § 25. Чаккхенгахь йух-йуххехь мукъаза ши элп долчу цӀердешан лург, коьчалниг дожаршкахь чаккхенаш «-ана», «-аца» йазйо.

Масала:

муьстарг – муьстарг-ана, муьстарг-аца;

истанг – истанг-ана, истанг-аца;

туьйдарг – туьйдарг-ана, туьйдарг-аца;

гӀаларт – гӀаларт-ана, гӀаларт-аца;

президент – президент-ана, президент-аца;

церг – церг-ана, церг-аца;

цуьрг – цуьрг-ана, цуьрг-аца;

цӀокъберг – цӀокъберг-ана, цӀокъберг-аца;

чкъург – чкъург-ана, чкъург-аца;

чурт – чурт-ана, чурт-аца;

бутт – батт-ана, батт-аца;

борз – барз-ана, барз-аца;

барз – борз-ана, борз-аца;

хьаьрк – хьаьрк-ана, хьаьрк-аца.

• § 26. ЦӀерниг дожарехь мукъаза элп чаккхенгахь долу цӀердешнаш дагардечохь, «ий» суффиксана хьалха мукъазниг шалхадолу, «ь» чаккхенгахь хилахь, иза дӀа а долуш, цунна хьалхара мукъазниг шалхадолу.

Масала:

Мохьмад – Мохьмаддий;

Салман – Салманний;

председатель – председателлий;

секретарь – секретаррий.

ЦӀерниг дожарехь деха мукъа аз /а, и, у/ чаккхенгахь долу цӀердешнаш дагардечохь, и деха мукъа аз хийца а ца луш, суффикс «-й» тӀекхеташ йаздо: Хьавай, Рабуй; Мусай, Ӏийсай, Зайндий.

ЦӀерниг дожарехь доца мукъа аз «а» чаккхенгахь долу цӀердешнаш дагардечохь, и доца мукъа аз дӀа а долуш, суффикс «-ий» тӀекхета: Ӏелий, Вахий; Розий, Луизий; Зиний, Тамарий.

ЦӀерниг дожарехь чаккхенгахь «ъ» долу цӀердешнаш дагардечохь «ъ» элпана тӀаьхьа «-ий» суффикс йазйо: Асмаъий, Зураъий, Залпаъий, Зараъий.

• § 27. Хьалха заманахь тӀеэцна долу хӀара дешнаш олуш ма-хиллара, хийцинчу кепара йаздо.

Масала: аьрша (аршин), аккази, стака, кепек, минот, самар, ведар, инарла, эпсар, парз, кампет, кухни, газет, иту, машен, сиконд, копаста, куршка, кало (калош), картол, пичени, палто, пираьнг, павидал, пагон, подар, салти, жуьйлиг/жоьлг, милцо, батенк (←ботинок), вилспет, маццикал, меташка, мидал, гӀомат, кибарчиг, полици, пикарни, торпал, салаз, турба, бани, чамда, четар (шатёр), чот (счёт), йаьшка.

Кхидолу дешнаш шинна а кепара йаздан магадо.

Масала:

ишкол – школа;

киншка – книга;

пурстоп – пристав;

ишкап – шкаф;

лоьмар – номер;

тилпо – телефон;

пилмот – пулемет;

шопар – шофёр;

тилвизор – телевизор;

халдилник – холодильник;

марзилник – морозильник;

карант – крант.

• § 28. Терминаш, йукъараллин-политикин маьӀна долу вайн матто тӀеэцна долу дешнаш, «родийн» чаккхенаш цайазйар бен, кхин башхо йоцуш, оьрсийн орфографехь санна йаздо нохчийн маттахь а.

Масала: социализм, резолюци, философи, истори, конференци, сесси, орфографи, морфологи, гармони, постфикс, инфикс, интерфикс.

• § 29. Оьрсийн фамилеш, цӀераш, ден цӀераш, оьрсийн маттера тӀеэцна географин цӀераш (хийн, мехкийн, пачхьалкхийн, йартийн, гӀаланийн, лаьмнийн), журналийн, газетийн, кхийолу долахь цӀераш оьрсийн орфографехь ма-йазйарра йазйо нохчийн маттахь а: Николай Алексеевич Островский, Анна Алексеевна Оленина, Эльбрус, Волга, Нева, Семен Михайлович Буденный, Георгий Константинович Жуков, Москва, Алма-Ата.

Амма пачхьалкхийн, мехкийн, меттигийн цӀерашкахь шайна тӀехь тохар доцу оьрсийн «родийн» чаккхенаш дӀа а йохуш, «и» йаздо: Росси, Чехословаки, Норвеги, Испани, Итали, Ази, Петропавлоск-Камчатски, Шелковски, Старогладовски, Червленни, Ищерски.

Оьрсийн маттахь шена тӀехь тохар долу чаккхе йелахь, нохчийн маттахь цуьнан метта «ой» йаздо, оьрсийн маттахь «род» муьлхха йелахь а: Бологое – Бологой, Степное – Степной, Степная – Степной.

БИЛГАЛДЕШНИЙН НИЙСАЙАЗДАР

• § 30. Терахьашца хийцалучу лаамазчу мухаллин билгалдешнийн дуккхаллин терахьан кепаш иштта йазйо.

Масала:

жима – кегий;

доккха – даккхий;

готта – гаттий;

онда – андий;

стомма – стаммий;

доца – доций;

горга – горгий;

дуткъа – дуткъий;

гома – гомий.

• § 31. Дожаршкахь ца хуьйцуш йаздо кху тайпана лаамаза мухаллин билгалдешнаш.

Масала:

ал бос – ал басахь;

раз некъ – раз некъаца;

пурх некъ – пурх новкъа;

лач дожар – лач дожарехь;

перс сиз – перс сизашца;

деакӀов цӀа – деакӀов цӀийнах;

пис совдегар – пис совдегаро;

харц къамел – харц къамелехь;

сов цӀа – сов цӀенош;

йамарт стаг – йамарт стагах.

• § 32. Дожаршкахь ца хуьйцуш йаздо доланиг дожарх кхолладелла лаамаза билгалдешнаш:

Масала:

вешин кастом – вешин кастомах;

аннийн керт – аннийн кертах;

белхалойн класс – белхалойн классо;

йишин кортали – йишин корталино;

нохчийн мотт – нохчийн маттах;

лерган нӀаьна – лерган нӀаьнах;

некхан у – некхан уьнехь;

бецан тхи – бецан тхица.

• § 33. Шиннал сов дешдакъа долчу лаамазчу билгалдешнийн чаккхенгара «а» лач дожаршкахь ца йаздо.

Масала:

йистера кор – йистерчу кораца;

йуьртара хьаша – йуьртарчу хьешо;

кханалера де – кханалерчу денна;

йуккъера школа – йуккъерчу школехь;

хьалхалера – хьалхалерчу;

мацахлера – мацахлерчу;

стохкалера – стохкалерчу;

буьххьера – буьххьерчу;

йуьхьанцара – йуьхьанцарчу;

хьомсара – хьомсарчу.

• § 34. Шина дешдекъах лаьттачу лаамазчу мухаллин билгалдешнийн лач дожаршкахь доца шеконан мукъа аз билгалден чаккхенгара «а» элп лардо.

Масала:

ЦӀ.      жима кӀант                             йоккха йоӀ

Дл.      жимачу кӀентан                     йоккхачу йоьӀан

Л.        жимачу кӀантана                   йоккхачу йоӀана

Др.      жимачу кӀанта                        йоккхачу йоӀа

К.        жимачу кӀантаца                   йоккхачу йоӀаца

1. X. жимачу кӀантах   йоккхачу йоӀах

М.       жимачу кӀанте                       йоккхачу йоӀе

Дс.      жимачу кӀантал                      йоккхачу йоӀал

• § 35. Лааме билгалдешнаш цхьаллин терахьехь -иг, -ниг, дукхаллин терахьехь – -аш, -наш суффиксаш йолуш йаздо.

Масала:

дика-ниг – дика-наш;

мерза-ниг – мерза-наш;

сирла-ниг – сирла-наш;

цӀен-иг – цӀен-аш;

кӀайн-иг – кӀайн-аш;

дайн-иг – дайн-аш.

• § 36. Лаамечу билгалдешнийн лач дожарийн чаккхенаш хӀокху кепара йазйо:

цхьаллин терахьехь – -чун, -чунна, -чо, -чуьнца, -чух, -чуьнга, -чул;

дукхаллин терахьехь – -черан, -чарна, -чара, -чаьрца, -чарах, -чаьрга, -чарал.

Масала:

Цхьаллин терахехь                                               Дукхаллин терахь

ЦӀ.      диканиг                                             диканаш

Дл.      дика-чун                                           дика-черан

Л.        дика-чунна                                       дика-чарна

Др.      дика-чо                                             дика-чара

К.        дика-чуьнца                                     дика-чаьрца

1. X. дика-чух дика-чарах

М.       дика-чуьнга                                     дика-чаьрга

Дс.      дика-чул                                           дика-чарал

• § 37. Цхьана дешдекъах лаьттачу мухаллин билгалдешнийн дустаран суффикс -хо йазйо (-гӀо ца йазйеш).

Масала: кӀон – кӀохо, цӀен – цӀехо, кӀайхо, вохо, дайхо, йайхо.

ТЕРАХЬДЕШНИЙН НИЙСАЙАЗДАР

• § 38. «Цхьаъ» боху терахьдош легош «цхьа» боху орам хийца ца ло.

Масала: цхьаъ, цхьаннан, цхьанна, цхьамма /цхьаммо/цхьанно, цхьаьнца, цхьаннах, цхьаьнга, цхьаннал.

• § 39. Масаллин цхьаъ, шиъ, кхоъ, пхиъ, ткъа терахьдешнех кхолладелла декъаран терахьдешнаш хӀокху кепара йаздо: цхьаъ – цхьацца, шиъ – шишша, кхоъ – кхоккха, пхиъ – пхиппа, ткъа – ткъаттӀа.

• § 40. Терахьаш 40, 60, 80, 100, 1000, 19 гойту дешнаш кху кепара йаздо: шовзткъа, кхузткъа, доьзткъа, бӀе, эзар, ткъоьсна.

 

• § 41. РогІаллин терахьдешнийн нийсайаздарехь литературин маттахь тІеэцна кепаш: цхьаъ – хьалхара, шиъ – шолгӀа, кхоъ – кхоалгІа, диъ – доьалгӀа, пхиъ – пхоьалгӀа, йалх – йалхалгӀа, ворхӀ – ворхӀалгӀа, бархӀ – бархӀалгӀа, исс – иссалгӀа, итт – итталгӀа, цхьайтта – цхьайтталгӀа, шийтта – шийтталгӀа, кхойтта – кхойтталгІа, дейтта – дейтталгӀа, пхийтта – пхийтталгӀа, йалхитта – йалхитталгӀа, вуьрхӀитта – вуьрхӀитталгӀа, берхӀитта – берхӀитталгӀа, ткъоьсна – ткъоьсналгӀа, ткъа – ткъолгӀа, доьзткъа – доьзткъалгӀа, ткъе цхьаъ – ткъе цхьолгӀа, бӀе – бӀолгӀа.

ЦӀЕРМЕТДЕШНИЙН НИЙСАЙАЗДАР

• § 42. Со, хьо, тхо, шу бохучу йаххьийн цӀерметдешнийн хотталург, дустург дожарш ораман мукъа аз ца хуьйцуш йаздо.

Масала: сох, сол, хьох, хьол, тхох, тхол, шух, шул. ГӀалат хир ду хӀокху кепара йаздар: соьх, соьл, хьоьх, хьоьл, тхоьх, тхоьл, шуьх, шуьл.

 

• § 43. Шу бохучу цӀерметдешан коьчалниг, меттигниг дожарш кху кепара йаздо: шуьца, шуьга. ГӀалат хир ду иштта йаздар: шоьца, шоьга.
• § 44. Со, хьо, шу бохучу цӀерметдешнаш дийриг дожарехь ас, ахь, аш йаздо.

Билгалдаккхар. МаьӀница  догӀучохь аса, ахьа, аша йаздан а магадо.

• § 45. Уьш, хӀорш, вуьйш, ишттанаш, муханаш, муьлханаш, оццулнаш, хӀоккхулнаш бохучу цӀерметдешнийн хотталург, дустург дожарш кху кепара йаздо: царах, царал, кхарах, кхарал, хӀокхарах, хӀокхарал, вукхарах, вукхарал, ишттачарах, ишттачарал, мухачарах, мухачарал, муьлхачарах, муьлхачарал, оццулчарах, оццулчарал, хӀоккхулчарах, хӀоккхулчарал (царех, царел, кхарех, кхарел, -чарел, -чарех йаздар гӀалат лору).

• § 46. Шен хӀоттамехь -берш дакъа долчу цӀерметдешнийн (цхьаберш, наггахьберш, цхьаццаберш, кхиберш) хотталург, дустург дожарийн кеп иштта йазйо: цхьаболчарал, цхьаболчарах, кхиболчарах, кхиболчарал.

 

• § 47. Дукхаллин терахьан лаамечу доладерзоран цӀерметдешнийн хотталург, дустург дожарийн йазйан магийна чаккхенаш -чарах, -чарал йу: вайнаш – вайчарах, вайчарал, тхайнаш – тхайчарах, тхайчарал, и. д. кх. а.

• § 48. Лаамечу доладерзоран цӀерметдешнийн цхьаллин терахьан лач дожарийн чаккхенаш кху кепара йазйо: -чун, -чунна, -чо, -чуьнца, -чух, -чуьнга, -чул. Церан дукхаллин терахьан лач дожарийн чаккхенаш иштта йазйо: -черан, -чарна, -чара, -чаьрца, -чарах, -чаьрга, -чарал.

Масала: вайниг, вайчун, вайчунна, вайчо, вайчуьнца, вайчух, вайчуьнга, вайчул; вайнаш, вайчеран, вайчарна, вайчара, вайчаьрца, вайчарах, вайчаьрга, вайчарал.

• § 49. Вовшийн, массо а, дерриге а, вайша /вайшиъ/ бохучу цӀерметдешнийн дожарийн кепаш иштта йазйо:

ЦӀ.    массо а             дерриге а                   вайша /вайшиъ

Дл.   вовшийн           массеран а                 дерригенан а             вайшиннан   

Л.     вовшашна         массарна а                 дерригенна а вайшинна                             

Др.   вовшаша           массара а                    дерригено а вайшимма       

К.     вовшашца         массаьрца а               дерригенца а             вайшинца     

1. X. вовшех массарах а                  дерригенах а вайшиннах   

М.    вовшашка         массаьрга а                дерригенга а вайшинга      

Дс.   вовшел             массарал а                 дерригенал а вайшиннал   

• § 50. Маса бохучу хаттаран цӀерметдешан дожарийн чаккхенаш кху кепара йазйо: -ннан, -нна, -мма /-ммо, -нца, -ннах, -нга, -ннал.

ЦӀ.      маса

Дл.      масаннан

Л.        масанна

Др.      масамма /-ммо

К.        масанца

1. X. масаннах

М.       масанга

Дс.      масаннал