МУКЪАЧУ А, МУКЪАЗЧУ А ЭЛПИЙН НИЙСАЙАЗДАР

• § 1. Йукъарчу цӀерашкахь [й] аз «й» элпаца билгалдо («я», «ю», «яь», «юь» элпаш ца йаздеш).

Масала:

йаздан (дӀайаздан);

йало;

йалх;

йалхитта;

йамарта;

йаьлла;

йаьӀна;

йаьшка;

йемалйан;

йеха;

йеша;

йига;

йир;

йист;

йоьжна;

йоьтти;

йоьхна;

йузу;

йукъарйаьккхина;

йоза;

йоха;

йохка;

йурт;

йуьззина;

йуьртахь;

йуьхьиг;

совйала

шекйала.

Билгалдаккхар.

1. 1. Оьрсийн маттера а, оьрсийн маттехула а тӀеэцначу дешнашкахь «я», «ю», «ё» («е») элпаш йаздо.

Масала: компьютер, статья, евро, альянс, фортепьяно, конъюнктив, адъютант, интервью, волонтёр, партнёр, шахтёр

2. 2. Долахь цӀерашкахь «я», «ю», «ё» («е») элпаш йаздо:

Масала:

 Яха, Яхийта, Ялийта, Якъуб, Яковлев, Явус, Ялхой-Мохк

 Юнус, Юсуп, Юлий (Цезарь), Юрмала

 Европа, Елена, Емалхан

 Пётр, Фёдор.

• § 2. Оьрсийн маттера а, оьрсийн маттехула а тӀеэцначу дешнашкахь а, долахь цӀердешнашкахь а «щ», «ь», «ы», «ф» элпаш йаздо.

Масала: Щорс, Салтыков-Щедрин;

июль, Н.В.Гоголь, пьеса, председатель, секретарь;

шашлык, тыл, убыхаш;

фонетика, инфикс, постфикс, интерфикс, картограф, кафе, кафедра;

кинофестиваль, фонема, морфологи, офис, файл, фирма.

Амма оьрсийн «родийн» чаккхенаш «я», «е» вайн маттахь ца йазйо.

Масала: конференци, морфологи, орфографи, этнографи, философи, автобиографи, коммерци, композици, лабиализаци, лаборатори, лекци, мероприяти, монографи.

• § 3. Йеха а, йоца а дифтонгаш «иэ», «уо» йазйан магадо.

Масала:

иэца – эца;

диэша – деша;

къиэста – къеста;

дуьниэ – дуьне;

уоза – оза;

луо –   ло;

иэс –   эс;

дуо –   до;

лиэла – лела;

пиэс – пес;

гуо –   го;

зиэн – зен;

тиэн – тен.

• § 4. Мукъа аьзнаш [и], [уь] деха хилар гойтуш, царна тӀехьа «й» элп йаздо.

Масала: динахь – дийнахь, дуьлу – дуьйлу, йуьлу – йуьйлу (хьалхарчу дешнашкахь (динахь, дуьлу, йуьлу) мукъа аьзнаш деха дац, цундела «й» элп ца йаздина, ткъа шолгӀачу дешнашкахь (дийнахь, дуьйлу, йуьйлу) [и], [уь] деха ду, цундела «й» элп йаздина).

Билгалдаккхар. МаьӀна чӀагӀдеш, мукъаза элп шалхадолуш хилча а йаздо «й» элп.

Масала: нийса – нийсса, гӀийла – гӀийлла, дийнахь – дийннахьехь, Ӏуьйранна – Ӏуьйрре, дийна – дийнна.

Кхидолчу мукъачу аьзнийн дохалла куьйгайозанехь а, зорбанехь а (тароне хьаьжжина) тӀехула сиз хьакхарца билгалдаккха магадо.

Масала: цунах вēша – луо̄ деша, гӀалат да̄ла – совгӀат дала, дукха ва̄ха – ге̄на ваха, мекха баккха – ме̄кха ла̄ца, шийла догӀа – неӀаран до̄гӀа.

• § 5. Мукъазий, мукъий аьзнаш вовшахъуьйш ца хилахь, царна йуккъе къасторан хьаьрк ъ йаздо.

Масала: тӀехъиккхина, дайъина, ойъу, синъоьздангалла.

Билгалдаккхар. Адамийн долахь цӀерашкахь къасторан хьаьрк ца йаздо: Яхья, Бекхан.

• § 6. Дашна хьалха йа мукъачу элпана тӀехьа [э] аз «э» элпаца билгалдо, мукъазчу элпана тӀехьа «е» элпаца билгалдо.

Масала:

элира – йелира;

дӀаэлира – дӀайелира;

дӀаэн – кӀеда;

эсала – шера;

схьаэца – меда;

дӀаэккха – Ӏема.

• § 7. Шеконца «оьв», «ой», «эв» хезачохь дешан йуьххьехь «эв» йаздо: эвхьаза, эвла, эвсаре;

«І» йа «хь» элпашна тӀехьа «аьв» йаздо: хьаьвда, бӀаьвнаш, нӀаьвла, Ӏаьвши;

кхидолчу мукъазчу элпашна тӀехьа «ев» йаздо: девзиг, вевза, кевнаш, йевдда, къевлина

• § 8. Барта къамелехь дашна хьалха «с», «т», «ст» шеконца хезачохь (диалекташкахь йа «с», йа «т» бен ца олучохь) литературин (йозанан) маттахь «ст» йаздо: стом, стов, стигал, стол, старгӀа, стелахаьштиг, стим, стаг.

• § 9. ЦӀерниг дожаран чаккхенгахь шала мукъаза элпаш «лл», «сс», «тт» йаздо, нагахь дош хийцича мукъаза аз шалхадалахь. Шалха ца далахь – цхьаъ бен ца йаздо.

Масала:

балл – боллах (о или а) – баьллаш;

хатт – хоттан – хатташ;

дитт – диттах – дитташ;

бутт – батто – беттанаш;

мотт – меттан – матто – меттанаш.

Амма: бал – болах – баьлнаш, бос – басах – беснаш, бат – бетах – батош.

• § 10. Дашехь мукъаза шалха ши элп йух-йуххе нислахь, хьалхарчу элпан шолгӀа хьаьрк ца йаздо, шолгӀа элп дуьззина дӀайаздо.

Масала: [вокхкха] – воккха, [йукъкъе] – йуккъе, [цӀоцӀкъам] – цӀоцкъам, [лачӀкъа] – лачкъа, [могӀгӀара] – моггӀара, [эхӀхӀай] – эххӀай, [бахьхьаш] – баххьаш, [латӀкъам] – латкъам, [даьтӀтӀа] – даьттӀа, [тӀкъа] – ткъа, [цӀкъа] – цкъа.

Билгалдаккхар 1. Чолхечу дешнашкахь йух-йуххехь нисделла шина орамера шалха мукъаза элпаш дуьззина йаздо.

Масала: чекххьажар, йуьхькӀам, йуьхькӀайн.

Билгалдаккхар 2. Нагахь шалха кхо элп йух-йуххе нислахь, хьалхарчу шина элпан тӀетуху хьаьркаш ца йаздо.

Масала: [лечӀкъкъашехь] – лечккъашехь; [Ӏеткъкъалц] – Ӏетккъалц.

• § 11. Доьшуш доцу чаккхенгара «н» элп йаздо:

1)         цхьана дешдекъах лаьттачу хандешнийн билгалзачу кепехь: дан, дāн, та̄н, ган, ла̄н, лиэ̄н, э̄н, зиэ̄н; тиэ̄н, де̄н;

2)         цхьана дешдекъах лаьттачу хандашна хьалха дешхьалхе йа кхин орам хӀуттуш кхолладеллачу хандешнийн билгалзачу кепехь: дӀада̄н, схьадāн, тӀета̄н, схьаган, схьаэн; дуьхьалван;

3)         цхьана дешдекъах лаьттачу билгалдешнийн йуьхьанцарчу кепехь: цӀен, дайн (йозаллина), вон, кӀайн, кӀон. Ткъа лач дожаршкахь ца йаздо: цӀечу зезагна, дайчу боларца, кӀайчу кехата тӀехь;

4)         доланиг дожаран кепах кхолладеллачу билгалдешнашкахь: лоьрийн духар, дешаран учреждени, литературин мотт, орфографин бакъонаш, нохчийн мотт, шаройн диалект;

5)         цхьана дешдекъах лаьттачу карарчуй, йогӀучуй хенийн лаамазчу причастешкахь а: ден гӀуллакх, йен забар, гун сурт, лен нах, ден йалта;

6)         царна хьалха дешхьалхе йа кхин орам хӀуттуш кхоллайеллачу причастешкахь а: схьаден гӀуллакх, дӀайен забар, схьагун сурт, дӀаден хӀу;

7)         дожаршца хийцалучу дешнийн доланиг дожарехь:

цӀердешнийн: аннийн, берзан, йуьртан, нехан;

лаамечу билгалдешнийн: берзачун, йуьртарчун, нехачун;

лаамечу терахьдешнийн: цхьаннан, шиннан, пхеаннан, бӀенан;

цӀерметдешнийн: сан, цуьнан, хӀораннан, вукхуьнан, цхьаболчеран;

лаамечу причастийн: олучун, аьллачун, молучун, меллачун.

Билгалдаккхар: хан, чан, кан, лан, гӀан, бен, хен, Ӏин, чин, дин, хьун, бун, ан, жин, кхин, пен, ун, цӀун, шун бохучу цӀердешнийн чаккхенгахь дерг шеконан «н» элп а доцуш, къастош дӀадеша дезаш долу дуьззина «н» ду. Дуьззина «н» чаккхенгахь долу дешнаш дагардеш хилахь, и «н» шалхадолу.

Масала: ханний, чанний, канний, гӀанний, динний, бунний.

ЦӀЕРДЕШНИЙН НИЙСАЙАЗДАР

• § 12. Чаккхенгахь «г», «к» элпаш долчу цӀердешнашкахь тӀаьххьарчул хьалхарчу дешдекъехь хезаш «о» йа дифтонгаш «иэ», «уо» йелахь, тӀаьххьарчу дешдекъехь «а» элп йаздо, кхин элпаш делахь, «и» элп йаздо.

Масала: зезаг (зиезаг), бирдолаг (бирдуолаг), лоппаг (луоппаг), тентак (тиентак);

дечиг, тӀийриг, тӀаьрсиг, киртиг, бертиг, дуьхьиг, пӀаьлдиг, уьйриг.

Йукъардаккхар: кийсак, тиймак, пийсак, гийзаг, саьрмак, хьаьрмак, боьлак.

• § 13. Цхьаллин терахьан цӀерниг дожаран чаккхенгахь «л» йа «р» долчу цхьаннал сов дешдекъах лаьттачу цӀердешнийн дукхаллин терахьехь «ш»-на хьалха «а» элп ца йаздо, нагахь дуккхаллин кеп кхуллуш, суффиксал хьалха догӀучу дешдекъера мукъа аз дахлуш дацахь.

Масала:

 турпал – турпалш, турпалшна, турпалшка, турпалшца;

 векал – векалш, векалшна, векалшка, векалшца;

 синтар – синтарш, синтаршна, синтаршка, синтаршца;

тукар – тукарш, тукаршна, тукаршка, тукаршца.

• § 14. Дуккхаллин терахь кхоллалуш, суффиксаний, орамний йукъа «м», «н» хӀуттуш долчу дешнашкахь «-ш»-на хьалха «а» йаздо (дегӀ – догӀ-м-аш, беш – бош-м-аш, йоза – йоза-н-аш, саба – саба-н-аш, лам – лаьм-н-аш);

«ар» хӀуттучу дешнашкахь – ца йаздо (диг – даг-ар-ш, гӀум – гӀам-ар-ш, зӀок – зӀак-ар-ш);

«р» хӀуттучохь – йуьхьанцарчу кепехь цхьаннал сов дешдакъа долчу дешнашкахь ца йаздо (доьхка – доьхка-р-ш, бухка – бухка-р-ш, кохка – кохка-р-ш);

йуьхьанцара кеп цхьана дешдекъах лаьттачу дешнашкахь «-р»-на тӀаьхьа «а» йаздо (цӀе – цӀе-р-аш, шо – ше-р-аш, чӀу – чӀо-р-аш).

Кхидолчу цӀердешнашкахь дуккхаллин терахьехь чаккхенгахь хезаш шеконан «а» делахь, суффикс «-аш» йазйо: сом – соьм-аш, лар – лар-аш, говр – говр-аш, мур – муьр-аш, хир – хир-аш, бер – бер-аш, татол – татол-аш, картол – картол-аш, гӀарол – гӀарол-аш, горгам – горгам-аш, гӀабакх – гӀабакх-аш, гӀан – гӀен-аш, кехат – кехат-аш, лимон – лимон-аш, вагон – вагон-аш, синкъерам – синкъерам-аш.

           

• § 15. Йуьхьанцарчу кепан чаккхенгахь «и» долчу дешнашкахь дуккхаллин терахьан суффиксехь «ш»-на хьалха «е» йаздо:

причасти – причастеш, студи – студеш, лами – ламеш, предложени – предложенеш, илли – иллеш, чами – чамеш.

• § 16. ЦӀерниг дожаран чаккхенгахь «ъ» долчу цӀердешнийн доланиг дожарехь а, кхечу лач дожаршкахь а «ъ» йаз а ца деш, дожаран чаккхе тӀетуху.

Масала:

меъ – меан;

кхаъ – кхоан;

гаъ – гоан;

хӀоъ – хӀоан;

хӀаваъ – хӀаваан;

маъ – моан ;

Зайнаъ – Зайнаан;

Зураъ – Зураан.

• § 17. ЦӀерниг дожаран чаккхенгахь доца «а» долчу тӀеэцначу дешнашкахь доланиг дожаран чаккхе -ин йазйо («а» дӀа а долуш).

Масала:

республика – республик-ин;

поликлиника – поликлиник-ин;

база – баз-ин;

группа – групп-ин;

доминанта – доминант-ин;

математика – математик-ин;

физика – физик-ин;

политика – политик-ин.

• § 18. Цхьаннал сов дешдакъа а долуш, цӀерниг дожаран чаккхенгахь «и», «у», деха «а» долчу цӀердешнийн доланиг дожарехь чаккхе -н йазйо.

Масала:

чами – чами-н;

рагӀу – рагӀу-н;

иту – иту-н;

алу – алу-н;

бумбари – бумбари-н;

строфа – строфа-н;

графа – графа-н.

Цу бакъонна йукъадоьлху чаккхенгахь -о долу тӀеэцна дешнаш а:

правительство – правительство-н;

министерство – министерство-н;

агентство – агентство-н.

• § 19. ЦӀерниг дожарехь чаккхенгахь мукъаза аз долчу цӀердешнийн доланиг дожарехь чаккхе -ан йазйо.

Масала:

бел – бел-ан;

бос – бес-ан;

стом – стоьм-ан;

колл – кулл-ан;

лам – лом-ан;

гӀан – гӀен-ан;

кан – кен-ан;

воӀ – воӀ-ан;

йоӀ – йоьI-ан;

чан – чен-ан;

потак – потак-ан;

толам – толам-ан;

ницкъ – ницкъ-ан;

гӀуркх – гӀуркх-ан;

чам – чом-ан;

тӀом – тӀем-ан;

ишкол – ишкол-ан;

гӀаларт – гӀаларт-ан;

вагон – вагон-ан.

• § 20. ЦӀерниг дожаран чаккхенгахь «иэ» йа «уо» хезачу цӀердешнашкахь доланиг дожаран чакхе -ан йазйо, шена хьалха йукъахIутту «-н-» а долуш.

Масала:

гуьйре (гуьйриэ) – гуьйре-н-ан;

суьйре (суьйриэ) – суьйре-н-ан;

бӀаьсте (бӀаьстиэ) – бӀаьсте-н-ан;

дуьне (дуьниэ) – дуьне-н-ан;

гӀайре (гӀайриэ) – гӀайре-н-ан;

таро (таруо) – таро-н-ан;

бакъо (бакъуо) – бакъо-н-ан;

харцо (харцуо) – харцо-н-ан;

нийсо (нийсуо) – нийсо-н-ан.

• § 21. Хотталург дожаран чаккхенгахь «-ах» йаздо.

Масала:

бахам – бахам-ах, толам – толам-ах, кечам – кечам-ах, беш – беш-ах, хьолтӀам – хьолтӀам-ах, хьехам – хьехам-ах, сардам – сардам-ах, хьоршам – хьоршам-ах, безам – безам-ах, лаам – лаам-ах, саттам – саттам-ах.

Билгалдаккхар.

1. 1. Чаккхенгахь «л» йа «р» долчу цхьаннал сов дешдекъах лаьттачу цӀердешнийн тӀаьххьарчу дешдекъехь доца мукъа аз «а» делахь, хотталург дожарехь чаккхе «-х» йазйо. Масала: тукар – тукар-х, басар – басар-х, тускар – тускар-х, векал – векал-х, хьуьнар – хьуьнар-х, цамгар – цамгар-х, хаттар – хаттар-х, нускал – нускал-х, турмал – турмал-х, москал – москал-х.
2. 2. Лач дожаршкахь чаккхенна хьалхарчу дешдекъехь мукъа аз дахлуш делахь, «-ах» тӀекхета.

Масала:

татол – татол-ах, картол – картол-ах, гӀарол – гӀарол-ах.